Kanlı Elmas (Blood Diamond) Sürecinden “Kimberley Sürecine” Finansal Piyasalar ve Kambiyo Mevzuatı Açısından Bir Bakış

Başrollerinde Leonardo DiCaprio, Jennifer Connelly ve Djimon Hounsou'nun yer aldığı, çoğu kişinin izlemiş olduğu ve hatırında olan 2006 yılı yapımı Blood Diamond, Türkçe gösterim ismiyle Kanlı Elmas filminin konusunu 90’lı yıllarda Afrika'daki savaş bölgelerinde çıkarılan ve savaş düzenini finanse etmekte kullanılan elmaslar oluşturmaktadır.

Çalışmamın temelini oluşturan Kimberley Süreci Sertifikasına giden yolda bu filmde de görüleceği üzere amaç; silahlı çatışmaların desteklenmesini sonlandırmak, meşru hükümetlerin güçsüzleştirilmesini veya ortadan kaldırılmasını amaçlayan isyancı hareketlerin faaliyetlerini engellemek ve yasadışı elmas üretimi ve ticareti ile bu amaç uğruna çalıştırılan çocuk işçilerin çalıştırılmasını sona erdirmektir.

Buradan hareketle, kaleme aldığım yazımın ilerleyen bölümlerinde, Kimberley Sürecine ve ülkemizin bu sürece katılımı ile bu alana özgü ortaya konan mevzuat düzenlemelerine Finansal Piyasalar ve Kambiyo Mevzuatı Açısından değinip bir durum analizi ortaya koymaya çalışacağım.

Kimberley Süreci

Adını, imzalandığı Güney Afrika Cumhuriyeti’nin Kimberley şehrinden alan Kimberley Süreci; ham elmasların yasadışı yollarla bulundukları ülke sınırları dışına çıkartılmasının önlenmesi ile yasadışı ticareti ve buradan elde edilen kayıt dışı kazancı önlemeyi amaçlayan birçok dünya ülkesinin katkıda bulunduğu ve üyesi olduğu ayrıca uluslararası birçok organizasyonun da katkılarıyla ortaya konan bir süreçtir.

Sürece Mayıs 2000’de başlanılmış olup kanlı elmas ticaretine son vermek ve ham elmas üreten ve ticaretini yapan ülkeler ile uluslararası organizasyonların bu ticareti, çatışma ortamını ortadan kaldıracak, üretimi ve ticareti bir sistematiğe oturtacak şekilde ortaya konan “Uluslararası Elmas Sertifikasyon Programının” kurulması ile 2003 yılında Birleşmiş Milletler Genel Kurulu ve Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi tarafından kabul edilerek yürürlüğe girmiştir.

Kimberley Süreci üyeleri; Botsvana Cumhuriyeti, Kongo Demokratik Cumhuriyeti, Gana, Liberya, Sierra Leone, Güney Afrika, Tanzanya, Zimbabwe, Angola, Fildişi Sahilleri, Gine, Guyana, Lao, Lesoto, Mauritus, Nabipya, Orta Afrika Cumhuriyeti, Tanzanya, Togo, Libya, Bangladeş, Amerika Birleşik Devletleri, Avusturalya, Brezilya, Kanada, İsviçre, Çin Halk Cumhuriyeti, Hindistan, İsrail, Rusya Federasyonu, Birleşik Arap Emirlikleri, Ukrayna, Beyaz Rusya, Endonezya, Tayland, Sri Lanka, Venezuella, Ermenistan, Hırvatistan, İsrail, Japonya, Güney Kore, Malezya, Yeni Zelanda,  Singapur, Vietnam, Meksika, Norveç, Ukrayna, Türkiye ve Avrupa Birliği’dir.   

Ham elmas üretiminin en yoğun olduğu kıta Afrika kıtası olup, Dünya Pırlanta Konseyi ve Kimberley Süreci İstatistik Çalışma Grubunun ortaya koyduğu raporda ham elmas üretim dağılımı Botswana % 21, Demokratik Kongo Cumhuriyeti % 21, Rusya %15, Avustralya % 14, Güney Afrika % 10, Kanada %9, Angola % 5, Namibya %1 ve diğer geri kalan ülkeler oranı tamamlayan üretimi gerçekleştirenler olarak belirtilmiştir.

Türkiye’nin Kimberley Sürecine Katılımı ve Ham Elmas Dış Ticaretinin Düzenlenmesi İle Denetlenmesine İlişkin Düzenlemeler

Ülkemizde ham elmas dış ticaretinin düzenlenmesi ve denetlenmesine ilişkin düzenlemeler kronolojik olarak; 27.10.2004 tarih ve 25626 sayılı resmi gazetede yayımlanan “Kimberley Süreci Sertifika Sistemine Katılmamızın Uygun Bulunduğuna Dair 5244 sayılı Kanun”, 09.03.2005 tarih ve 25750 sayılı resmi gazetede yayımlanan ve “Kimberley Süreci Sertifika Sistemine ilişkin Milletlerarası Andlaşmayı onaylayan 21/02/2005 tarih ve 2005/8518 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı”, 31.10.2006 tarih ve 26332 sayılı resmi gazetede yayımlanan “Ham Elmas Dış Ticaretinin Düzenlenmesine ve Denetlenmesine Dair 2006/11115 sayılı Karar”, 15.11.2006 tarih ve 26347 sayılı resmi gazetede yayımlanan “Ham Elmas Dış Ticaretinin Düzenlenmesine ve Denetlenmesine Dair Karara ilişkin 2006/1 sayılı Tebliğ”, 01.02.2022 tarihli “Ham Elmas Ticaretinin Düzenlenmesine ve Denetlenmesine İlişkin Genelge (KM-2022/1)” şeklinde mevzuat sistemimizde yer almaktadır.

Kimberley Süreci Sertifika Sistemi

21/02/2005 tarih ve 2005/8518 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile onaylanan ve dâhil olduğumuz Kimberley Süreci Sertifika Sistemi; Giriş, Tanımlar, Kimberley Süreci Sertifikası, Ham Elmasın Uluslararası Ticareti Bakımından Yapılacaklar, İç Denetimler, İşbirliği ve Şeffaflık, İdari Konular bölümleri ile Ekler bölümlerinde yer alan Sertifikalar, Genel Tavsiyeler, İstatistikler kısımlarından oluşmaktadır.

Kimberley Süreci Sertifika Sisteminde yer alan Ham elmas için uluslararası sertifika sistemine ait bazı tanım ve terimleri bilmek ve bilerek kullanmak aynı zamanda hâkim olmak ilgili alan paydaşlarının uluslararası düzey ile özel veya kamusal kişi ya da kurumlar ile olan etkileşimlerinde düzenleme ve uygulamaların yerinde ve gerektiği gibi ilerleyebilmesi için büyük bir öneme sahiptir. Bu amaçla bilmemiz ve değinmemiz gereken bazı tanımlara aşağıda yer verdim.

ÇATIŞMA BÖLGESİ ELMASI, geçerli oldukları sürece, ilgili Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi kararlarında veya gelecekte kabul edilebilecek benzer Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi kararlarında ve Birleşmiş Milletler Genel Kurulunun 55/56 sayılı Kararında veya gelecekte kabul edilebilecek benzer Birleşmiş Milletler Genel Kurulu kararlarında   tanımlandıkları şekilde meşru hükümetleri güçsüzleştirmeyi amaçlayan çatışmaları finanse etmek için isyancı hareketler veya müttefikleri tarafından kullanılan ham elması ifade eder.

MENŞE ÜLKESİ, gönderilen ham elmasın çıkarıldığı veya bulunduğu ülkeyi ifade eder.

GELİŞ ÜLKESİ, gönderilen ham elmasın, ithalat belgelerinde kaydedildiği şekilde, ihraç edildiği son Katılımcıyı ifade eder.

ELMAS, mutlak suretle, 10 Mohs (scratch) sertlik ölçeğinde, yaklaşık 3,52 spesifik               bir gravitesi ve 2.42 refraktif indeksi olan, isometrik sistemde saf kristal karbondan oluşan bir doğal minerali ifade eder. 

İHRACAT, bir Katılımcının coğrafi alanının herhangi bir bölümünden fiziksel olarak ayrılmayı/götürülmeyi ifade eder.

İHRACAT OTORİTESİ, kendi alanından ham elmas gönderilen bir Katılımcı tarafından tayin edilmiş olan ve Kimberley Süreci Sertifikası onaylamaya yetkili makam ve kurumları ifade eder.

SERBEST TİCARET BÖLGESİ, her türlü ithalat vergi ve harçları sözkonusu olduğunda, genellikle gümrük alanının dışında kabul edilen, malların girmiş olduğu, Katılımcının alanının bir bölümünü ifade eder.

İTHALAT, bir Katılımcının coğrafi alanının herhangi bir bölümüne fiziksel olarak girişi/getirilişi ifade eder.

İTHALAT OTORİTESİ, kendi alanına ham elmas ithal edilen bir Katılımcı tarafından tayin edilmiş olan ve tüm ithalat formalitelerini yürütmeye, özellikle mal beraberindeki Kimberley Süreci Sertifikalarını doğrulamaya yetkili makam ve kurumları ifade eder.

KİMBERLEY SÜRECİ SERTİFİKASI, ham elmas sevkiyatının Sertifika Sisteminin gereklerine uygun olduğunu tanımlayan, belirli bir şekli olan, sahteciliğe karşı dayanıklı bir belgeyi ifade eder.

GÖZLEMCİ, genel toplantılara katılmaya davet edilmiş, sivil toplumun, elmas sanayinin, uluslararası örgütlerin ve katılımcı olmayan hükümetlerin bir temsilcisini ifade eder.

PAKET, beraber paketlenmiş, ayrı ayrı kabul edilmemiş bir veya daha fazla elması ifade eder.

KARIŞIK MENŞELİ PAKET, iki veya daha fazla menşe ülkesinden gelen, karışık ham elmasları ihtiva eden bir paketi ifade eder.

KATILIMCI, Sertifika Sisteminin kendisi için geçerli olduğu bir devlet veya bir bölgesel ekonomik bütünleşme örgütünü ifade eder.

BÖLGESEL EKONOMİK BÜTÜNLEŞME ÖRGÜTÜ, egemen devletlerin oluşturduğu ve Sertifika Sistemi ile düzenlenen konular bakımından, bu devletlerin yetkilerini kendisine devretmiş olduğu bir örgütü ifade eder.

HAM ELMAS, üzerinde çalışılmamış veya sadece kesilmiş, kırılmış veya brüt halde, İlgili Harmonize Mal Tanım ve Kodlama Sisteminde 7102.10. 7102.21 ve 7102.31 pozisyonlarında yer alan elmasları ifade eder.

SEVKİYAT, fiziksel olarak ithal veya ihraç edilen bir veya birden çok paketi ifade eder.

TRANSİT, nakilli veya nakilsiz, depolama veya nakil şekli değişikliği olsun veya olmasın, Katılımcı veya Katılımcı olmayan bir tarafın alanından fiziksel olarak gerçekleşen ve topraklarından bu sevkiyatın yapıldığı Katılımcı veya Katılımcı olmayan tarafın sınırları ötesinde başlayan ve biten bir tam seferin yalnızca bir bölümü olan geçişi ifade eder.

Ham Elmasın İthalat İşlemlerinin, Ham Elmasın Dış Ticaretini Düzenleyen Mevzuat Çerçevesinde ve Kimberley Süreci Sertifika Sistemi Dâhilinde Nasıl Gerçekleştirildiği

Ticaret Bakanlığı’nın Gümrük Rehberinde açıklandığı üzere;

Kıymetli maden, taş ve eşya ile ilgili tanımlar ve düzenlemeler kambiyo mevzuatında yapılır.

Buna göre, kıymetli maden, taş ve eşyanın dış ticaret rejimi esasları dahilinde Türkiye'ye ithali serbesttir. Ancak, standart ve standart dışı işlenmemiş kıymetli madenlerin ithalinde ithalat rejimi hükümleri uygulanmaz, gümrük idarelerine beyan verilmesi esastır.

Standart işlenmemiş kıymetli madenlerin ithali yalnızca, Merkez Bankası ile kendi mevzuatlarındaki hükümler saklı kalmak kaydıyla Kıymetli Madenler Borsası üyesi Kıymetli Maden Aracı Kuruluşları tarafından yapılır. Ancak, Kıymetli Madenler Borsası üyesi aracı kuruluşlar ithal ettikleri standart ve standart dışı işlenmemiş kıymetli madenleri üç iş günü içinde Borsaya teslim etmek zorundadır. Bununla birlikte, belirli gümrük rejimleri/rejim kodlarında beyan edilen kıymetli maden ve taşın ayar evlerine analize gönderilerek analiz sonucu düzenlenen ekspertiz raporunun da beyannameye eklenmesi zorunludur.

Ham elmasın ithalat işlemleri ham elmasın dış ticaretini düzenleyen mevzuat çerçevesinde ve Kimberley Süreci Sertifika Sistemi dahilinde yapılır.

Ham elmasın ithal edilebilmesi için;

- İhracat ülkesi makamları tarafından Kimberley Süreci Sertifika Sistemine uygun şekilde düzenlenmiş sertifika ibraz edilmesi,

- Dışarıdan müdahale edilemeyecek şekilde hazırlanan, kurcalamaya dayanıklı ve mühürlü özel paketlerle sevk edilmiş olması,

- Paketin sevkiyat esnasında açılmamış olması,

- Sertifika üzerinde kayıtlı bilgilerin tam ve doğru olması

zorunludur.

İthal edilen ham elmasların kontrolü, ilgili gümrük idaresinde orijinal sertifikaları ile birlikte İstanbul Altın Borsası tarafından yapılır. Gerekli görülen hallerde İstanbul Altın Borsası, ithal edilen ham elmasların karat ve değeri ile ilgili olarak ekspertiz raporu isteyebilir.

Kambiyo mevzuatı gereğince; yolcular beraberlerindeki kendilerine ait değeri 15.000 ABD Dolarını aşmayan ve ticari amaç taşımayan ziynet eşyası niteliğinde kıymetli madenlerden ve taşlardan yapılmış eşyaları yurda getirebilirler. Ancak, bundan daha fazla değerdeki ziynet eşyalarının ülke dışına çıkarılması için, ülkeye girişte beyan edilmiş olması veya Türkiye'de satın alındığının ispatlanması gereklidir.

Değerlendirme ve Sonuç

Dünya elmas endüstrisi; milyarlarca dolar büyüklüğü ile hem üretiminin yapıldığı hem de ithalat ve ihracat işlemlerinin gerçekleştiği ülkeleri sadece ekonomik yönden değil sosyal, siyasi ve askeri yönden de etkileyen bir endüstri olarak kişi ve kurumlara doğrudan ve dolaylı etkilerde bulunan önemli bir yere sahiptir. Bu önemli bir yere sahip olma durumu elmasın çıkarılmasında insani olmayan yöntemlerle ve yasadışı işlemlerle hareket edilmesinin önüne geçilmesi amacıyla bir düzen ve sistematik işlemler bütünü ortaya koyma zorunluluğunu getirmiştir. İşte Kimberley süreci bu açıdan ortaya koyduğu organizasyon bütünü ve kurallar dizisi ile dünya genelinde yasal yollarla ve insan haklarına saygı çerçevesinde bu sistemin işlerliğini sağlamaya çalışan bir standartlar bileşkesi olarak etkisini sürdürmektedir.

Ülkemiz açısından yazımın önceki bölümlerinde belirttiğim üzere Kimberley sürecine dahil olunması ve ham elmas dış ticaretinin düzenlenmesi ile denetlenmesine ilişkin mevzuat düzenlemelerinin ortaya konması bu alanda bizlere sınıf atlatacak gelişmeler olarak belirmiştir. Ülke olarak kıymetli taşlar ve kuyumculuk sektörlerindeki deneyim ve tecrübelerimiz; lojistik sistemimizin gelişmişliği, coğrafi konum avantajları ile enerji kaynaklarına yakın olma durumumuz ile birleştiğinde bu alana özgü işlemler kamu otoritesi, sektör temsilcileri ve iş insanlarının katkıları ile daha da gelişecek ve dünyanın en önemli sektörlerinin birinde öncü olmamıza katkı sağlayacaktır.

Kimberley süreci sonrası ülkemizde kamu idaresi tarafından ortaya konan kararlı irade, finansal piyasalar ve kambiyo mevzuatının sağlam temeller üzerinde işleyişi hem ihracatçılarımızın hem de hammadde temini sağlayan ithalatçılarımızın bu alanda daha kolay hareket etmelerine yardımcı olmakta ve ülkemize ciddi katma değer yaratarak gelişmesine katkı sağlamaktadır.