Kayıt Dışı İstihdamın Önlenmesinde Denetim, Personel Sayısı ve Sonuçları Üzerine

Öncelikle alanında uzman kişilerin öncülük ettiği bu platformda makalelerimle yer almaktan mutluluk duyduğumu belirtir, değerli okuyucuları selamlarım.

Bilindiği üzere Sosyal Güvenlik Kurumu, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nın ilgili kuruluşlarından birisidir. Hem Kurumun iş ve işlemleri açısından anayasası denilebilecek 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nda, hem de Sosyal Güvenlik Kurumu’nun ilgili diğer mevzuatlarında da yer aldığı üzere, Kurumun denetim ve kontrolle görevli olan memurları bulunmaktadır. Bunlardan birisi de Sosyal Güvenlik Denetmenleridir. Sosyal Güvenlik Denetmenleri alanında etkin ve yeterli, Kurum içinde çeşitli eğitim ve sınav aşamalarından geçmiş, önemli vazifeler yürüten, nitelikli personellerden oluşmaktadır. Ayrıca Sosyal Güvenlik Denetmenliği mesleğe özel yarışma sınavına tabi tutulmak suretiyle alınan bir kariyer meslektir.

Sosyal Güvenlik Denetmenleri genel olarak kayıt dışı istihdam ve iş hayatında sosyal güvenlik mevzuatını kapsayan ihbar ve şikayetler, Kurum alacakları ve Kurum zararı oluşturabilecek işlemlerin ve şüpheli durumların incelenmesi, maliyet hesaplamaları, Kurumdan gelir ve aylık alanların mevzuata aykırı işlemlerinin incelenmesi, gelir tespiti incelemeleri, iş kazası ve meslek hastalığı incelemeleri, sahte sigortalılık ve sahte işyeri incelemeleri gibi sayısı arttırılabilecek pek çok konuda rehberlik ve denetim faaliyeti yürütmektedirler.

Kamuya açık verilerden oluşan ve her yurttaşın erişebileceği, Sosyal Güvenlik Kurumu’nun faaliyet raporları incelendiğinde de yapılan denetim, düzenlenen rapor sayıları ve sonuçları, son yıllarda Kurumun denetmen sayısı, kayıt dışı istihdam oranları karşılaştırıldığında, üzerinde titizlikle durulması gereken bir tablo karşımıza çıkmaktadır. Bunun için SGK’nın internet sitesinde yayınlanmış olan son üç yılın (2018,2019,2020) verilerini inceleyebiliriz.

SGK faaliyet raporuna göre 2018 yılında kayıt dışı istihdamla mücadele çalışmaları sonucunda Sosyal Güvenlik Denetmenlerince kayıt dışı çalışan 25.010 tescilsiz sigortalı, 17.066 tescilsiz işyeri tespit edilmiştir. Bu yılda Türkiye İstatistik Kurumu tarafından yayınlanan verilere göre kayıt dışı istihdam oranı %33,42’dir.

2019 yılı faaliyet raporuna göre ise, Sosyal Güvenlik Denetmenlerince sadece ihbar ve şikayetler üzerine yapılan denetimler sonucunda 32.121 tescilsiz sigortalı, 13.071 tescilsiz işyeri tespit edilmiştir. Aynı zamanda 2019 yılı Ekim ve Kasım aylarında Sosyal Güvenlik Denetmenlerince yaygın ve yoğun denetim faaliyetleri ve sektörel denetimler gerçekleştirilmiş, bu denetimler sonucunda toplam 98.504 işyeri denetlenmiş, denetimler sonucunda 22.472 kayıt dışı çalışan tescilsiz sigortalı ve 12.328 tescilsiz işyeri tespit edilmiştir. Dolayısıyla 2019 yılında ihbar ve şikayetler, yaygın ve yoğun denetimler, sektörel denetimler sonucunda Sosyal Güvenlik Denetmenlerince 54.593 kayıt dışı çalışan kişi tespit edilmiştir. Bu yılda Türkiye İstatistik Kurumu tarafından yayınlanan verilere göre kayıt dışı istihdam oranı %34,52’dir.

Bilindiği üzere 2020 yılında Covid 19 pandemisi tüm dünyayı ve ülkemizi etkisi altına almış, bazı dönemler esnek kısıtlama, bazı dönemlerde ise tam kısıtlama tedbirleri alınmıştır. Ancak pandemi ve pandemiye bağlı çalışma şartlarına rağmen, 2020 yılı faaliyet raporuna göre Sosyal Güvenlik Denetmenlerince, sadece ihbar ve şikayetler üzerine yapılan denetimler sonucunda 22.676 kayıt dışı çalışan tescilsiz sigortalı ve 922 tescilsiz işyeri tespit edilmiştir. Bu yılda Türkiye İstatistik Kurumu tarafından yayınlanan verilere göre kayıt dışı istihdam oranı bir önceki yıla göre yaklaşık 4 puan gerileyerek %30,59 olmuştur. Pandemi şartlarına rağmen kayıt dışı istihdamda yaşanan azalmada hem bu konudaki bilinçlenmenin hem de son üç yıl içerisinde SGK’nın tüm birim ve unvan ayrımı yapmaksızın tüm personeliyle yapmış olduğu özverili çalışmalarının etkili olduğu söylenebilir. Ayrıca pandemi sürecine gelene kadar son yıllarda yapılan ve sayıları artan rehberlik ve denetim faaliyetlerinin de sektör paydaşları üzerindeki etkisi göz ardı edilmemelidir.

 Aynı zamanda 2018 yılı faaliyet raporunda yer aldığı üzere Kurumun, Sosyal Güvenlik Denetmeni sayısını 5000’e çıkartma hedefi bulunmaktadır. Bu hedef doğrultusunda incelenen 2018, 2019, 2020 yıllarında Kurumun toplam 800 kişilik Sosyal Güvenlik Denetmen Yardımcılığı için alım yaptığı bilinmektedir. Bunun yanı sıra 2018 yılı faaliyet raporuna göre meslekte olan yardımcılardan 270 kişi denetim ve kontrolle yetkilendirilmek için sınava tabi tutulmuş, meslekte en az 3 yılını tamamlayan 183 yardımcı ise yeterlik sınavına tabi tutulmuştur. 2019 yılı faaliyet raporuna göre ise 270 kişi yardımcılık sürecinin tamamlanması için yeterlik sınavına tabi tutulmuştur. 2020 yılı faaliyet raporuna göre ise bu sayılar daha da artmış ve meslekte olan yardımcılardan 408 kişi denetim ve kontrolle yetkilendirilmek için sınava tabi tutulmuş, meslekte en az 3 yılını tamamlayan 409 kişi de yeterlik sınavına tabi tutulmuştur. Verilerden anlaşılacağı üzere SGK nitelikli rehberlik ve denetim faaliyetleri için hem personel sayısını arttırmış hem de mevcut personellerin Kurum içinde yetişip denetim faaliyetleri yürütmesi için çeşitli sınavlar düzenlemiş ve personeli yetkilendirmiştir.

İncelenen yıllarda mesleğe yeni alınan denetmen sayısının artması, Kurum içinde yapılan sınavlarla yetkilendirilen ve yeterliğe tabi tutulan denetmen sayısının artması, aynı zamanda 2018, 2019, 2020 yıllarında denetim faaliyetlerindeki hem niceliksel hem de niteliksel artış ve tespit edilen, önlenen kayıt dışı istihdam sayıları birlikte ele alındığında, kayıt dışı istihdamın önlenmesinde denetimle görevle personel sayısının son derece önemli olduğu değerlendirilmektedir.

Daha geniş bir açıdan konuya bakmak istenirse de 2003 yılında %51,75 olan kayıt dışı istihdam oranının, son yayınlanan iş gücü istatistiklerinde yer aldığı üzere 2021 yılı Kasım ayı itibariyle %29’a düştüğü görülecektir. Bu rakamlar, SGK’da her unvanda ve kademede görev yapan bütün personelin emeği ve öz verili çalışmasının bir sonucudur. Ancak tabi ki sosyal güvenlik bilincinin gelişmesi, değişmesi ve dönüşmesi için eğitimin ve bilinçlenmenin de çok önemli bir etken olduğu da göz ardı edilmemelidir.