Vergi Denetiminde Yeniden Yapılanma

Maliye Bakanlığı Hazine Müsteşarlığı’nın da dâhil edilmesi ile birlikte yapılan değişikliklerle önceki teşkilat yapısı ile karşılaştırılamayacak ölçüde büyük bir bakanlığa dönüştü. Bu değişikliklerden sonra Maliye Bakanlığı teşkilatında hayli uzun bir süredir denetim birimleri ile isim ve unvanlar üzerindeki bazı değişiklikler dışında bakanlığın sunduğu hizmetlerin yapısını, niteliğini ve miktarını etkilemeyen, radikal değişiklikler yapılmamıştır. 6 Eylül 2023 tarihinde Resmî Gazete’de yayımlanan Orta Vadeli Program’da (OVP) herhangi bir değişiklik önerilmemiştir. 

Ancak OVP’nin başarısı için uygulama iradesi ile birlikte bu değişikliklerin olacağını inanmaktayız.

OVP’de Maliye Bakanlığı teşkilatı bir anlamda ceteris paribus olarak görülmüş gibidir. Programın III. Makroekonomik Hedefler ve Politikalar/6. Kamu Maliyesi/16. Numaralı ayrımında “Vergi idaresinin fiziki, beşeri ve teknolojik altyapısının geliştirilmesi”nden bahsedilmiş başkaca bir değişiklik önerisi yer almamıştır. Söz konusu bu öneri de mevcut teşkilat yapısında herhangi bir değişiklik önermeden “iyileştirme” yapılacağı taahhüdünü içermektedir.

OVP’de bir başarı isteniyorsa bu başarı Maliye Bakanlığı teşkilatı ile sağlanacaktır. Maliye Bakanlığı’nda da OVP ile ilgili en temel birimlerin başında kamu görevlisi olarak vergi müfettişleri gelmektedir. 

Nasıl ki, silahı tutan el olmadan silahın hedefe doğrultulması, ateşlenmesi ve hedefi vurması mümkün olmaz ise hedefe ve amaca odaklanmış, bunun için tüm enerjisi ile çalışan bir bir idari teşkilat olmadan OVP’nin de bize göre bir başarı şansı yoktur. 

Yazımızın konusu Maliye İdaresi teşkilat yapısında vergi denetimine ilişkin yapılması gereken değişiklik önerileri oluşturmaktadır. Bu değişikliklerin OVP’nin hedeflerinin gerçekleşebilmesine çok olumlu katkılar sunacağı kanaatindeyiz. 

Sonraki yazımız güncel kamuda tasarruf tartışmalarına katkı mahiyetinde iç denetim üzerine olacaktır.

Müfettişlik teminatı 

Müfettişlik teminatına dair konunun bir kısmına daha önceki bir yazımızda (https://www.ekonomim.com/kose-yazisi/mufettislik-teminati-uzerine/697595) değinmiştik. Ancak bu yazımızdaki “müfettişlik teminatı” kavramına yöneltilen bazı eleştirilere de cevap verilecektir. 

Bu eleştirilerden biri belki de en önemlisi müfettişliğin görevi gereği hâkim gibi bir teminatının doğal olarak olamayacağına dairdir. Fakat bu benzeri eleştiriler müfettişliğin sadece bakanlık teşkilatlarında teftiş ve soruşturma görevleri yaptığı ve bu görevlerin de zaten görevi veren tarafından istendiğinden hâkimlik teminatını gerektirmediği kabulü üzerine bina edilmiştir. Oysa devlette görev yapan denetim elemanlarının bir kısmı sadece teftiş ve soruşturma yaparken diğerleri bu görevlerin dışında denetim görevleri de yapmaktadır. 

Özellikle vergi müfettişlerinin işlerinin çok büyük kısmının teftiş ve soruşturma ile ilgisi yoktur. Vergi müfettişinin yaptığı iş, farkında olsak da olmasak da toplumun tüm dokusuna işleyen ve tüm topluma sirayet eden ve sirayet etme potansiyeli taşıyan vergi ile ilgidir. Dolayısıyla vergi müfettişi toplumda siyasi ve ekonomik gücü olan ya da bu gücü olanlarla doğrudan ya da dolaylı iletişim kurabilen kişilerin menfaatlerini olumsuz etkileme potansiyeli en yüksek kamu denetim gücünü oluşturmaktadır. 

Başka hiçbir denetim elemanının bu derece büyük potansiyeli olan bir denetim fonksiyonu ve gücü yoktur. 

Dün geçerli olan ve bugün de geçerliliğini koruyan siyasi ve ekonomik güç üzerinden oluşan manevi ortamdan ve bu ortamın yarattığı iletişim kolaylıklarından müfettişin etkilenmemesi mümkün değildir. Bu durumda görevin layıkıyla yapılabilmesinde hak ve adalet ölçülerine göre neticelenmesinde sıkıntılar ortaya çıkabilecek ve bu da kamu yararını değil özel yarar ve ilişkileri gündeme getirecektir.

İşte bu nedenle “müfettişlik teminatı”nın sadece hamaset içeren sözlerle değil, müfettişin etik duruşu ile değil bizzat kanuni düzenlemelerle de gerçekleştirilmesi ve koruma altına alınması gerekmektedir. 

“Müfettişlik teminatı” Yürütme organının tedirgin olması ve korku duyması gereken bir düzenleme değil tersine kamu yararını en azami şekilde gerçekleştirebilmesi ve kamu hizmetinde sosyal ve ekonomik politikalarla belirlenen hedeflere en kısa sürede ulaşabilmesi için gerekli ve zorunlu bir teminattır. Bu yönüyle “Müfettişlik teminatı”, Yürütme organının hukuki meşruiyeti yanında siyasi ve toplumsal meşruiyetine katkı sağlayacak siyasi ve toplumsal meşruiyetini daha da güçlendirecektir. 

“Müfettişlik teminatı” sadece denetim elemanlarına ve dolaylı olarak da topluma bir yarar sağlamanın ötesinde etkileri ile siyaset kurumuna da güç katacaktır. 

Yusuf Peygamber kıssası

Tarihte birçok devlet ve toplum gelip gitti ama en uzun süre yaşayan devlet antik Mısır ve insanoğlunun yarattığı her şeyin başlangıcı olan antik Sümer, insanlığa bıraktıkları miraslarla içimizde yaşıyorlar ve hâlâ onların mirasını yemeye devam ediyoruz. Bu iki toplumun miraslarının günümüze de intikal etmesinin temel sebeplerinden biri “vergi”dir, “vergi devleti” olmalarıdır.  

Antik Mısır’a ilişkin Mısır bilimcilerin, birçok konuda ayrı düşmelerine karşın, ortak oldukları bir husus vardır, “Bir Mısırlının iki şeyden kaçınması mümkün değildir: biri ölüm diğeri de vergi”. İşte Mısır’ı devlet yapan, bu kadar uzun yaşatan ve yüzyıllar sonrasına bile miras bıraktıran şey “vergi”dir. 

Yusuf peygamber kıssasını hemen hemen herkes bilir ama bu kıssa da görmediğimiz husus Yusuf peygamberin vergiden sorumlu bir Mısırlı kamu görevlisi olması ve “vergi müfettişi” olmasıdır. Bu nedenle her vergi müfettişi ülkemizde kutsal bir görev yapmakta Yusuf peygamberin mirasını devam ettirmektedir. 

Tarihte bilinen ilk devletin kurulduğu Sümer’de çivi yazılı bir tablette şöyle yazmaktadır. “Bir efendin olabilir, bir ağa’n olabilir hatta bir bey’in dâhi olabilir ama en çok korkman gereken kişi vergi müfettişidir.” Elbette ki modern toplumda vergi bir korku-korkutma aracı değildir ama tablet, ilk devletin kurulduğunda vergi müfettişinin ne kadar önemli bir görev yaptığını ve devlet hiyerarşisinde en üstlerde konumlandırıldığını belirtmesi açısından dikkate değerdir. 

Bu tarihsel anekdotlar vergi müfettişinin ve bağımsızlığının kısaca “müfettişlik teminatı”nın bir devlet için ne kadar önemli olduğunu anlatmaya yeter.